سیری در فرهنگ ایرانی اسلامی از صفویه تا قاجار

به گزارش قم نیوز،

بازار کهنه

در دو سوی بازار کهنه هسته اولیه شهر قم یعنی محله عربستان و محله لب چال قرار دارد. کوچه عربستان که محله عربستان حول آن شکل گرفته از دروازه ری آغاز و در محله بازار نو به گذر عشقعلی ختم می‌شود.

این بازار سرپوشیده که از ۴۵ متری عمار یاسر شروع شده و به میدان کهنه نزدیک خیابان طالقانی ختم می‌شود، امروز بیشتر به کارگاه‌ها اختصاص یافته است. طول راسته بازار کهنه حدود یک کیلومتر است و خانه‌های مسکونی در میان آن وجود ندارد. سقف این بازار از پوشش گنبدی ساخته شده است‌. این بازار دارای یک سرای بدون نام و سرایی به‌نام کاروانسرای ملاحسین است.

در قسمت انتهایی بازار کهنه، میدان‌گاهی مستطیل شکل قرار دارد که به‌نام «میدان کهنه» معروف است و فضای باز است این قسمت دارای سقف کاذبی است که توسط دست‌فروشان ایجاد شده است. در میدان کهنه مسجدی به‌همین نام وجود دارد که دارای برجی تاریخی است.

آب‌انبار شاد قلی خان

آب‌انبار شاد قلی خان مربوط به دوره قاجار است و در قم، ضلع جنوبی فازچهارم، خیابان ۴۵ متری عمار یاسر واقع شده و این اثر در تاریخ مرداد ۱۳۸۴ به عنوانی یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. آب انبار شاد قلی خان اکنون دارای امکانات پذیرایی شربت‌خانه جهت پذیرایی دوستداران میراث تاریخی کشور است.

مقابر باغ گنبد سبز

در انتهای خیابان چهار مردان قم، در بخش شرقی شهر، درون باغی کوچک موسوم به «باغ گنبد سبز» سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری قمری به جا مانده است. این منطقه در محل، به دروازه کاشان مشهور است و گنبدهای آن نیز به گنبدهای دروازه کاشان معروف هستند.

دو تا از این گنبدها با توجه به کتیبه های تاریخی موجود مدفن امرای خاندان علی صفی - فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم ه. ق. است و گنبد سوم نیز با توجه به مدارک مختلف از نظر تاریخی به همان دوره مربوط است.

مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن «سعد، سعید و مسعود» از بزرگان عرب‌های اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی می‌دانند. مقبره خواجه اصیل الدین که جنوبی‌ترین گنبد باغ است یک بنای دوازده ضلعی منظم با طاق نماهای تزیینی در هر ضلع است. کتیبه تاریخی بنا بر فراز قسمت هشت ضلعی آن که سپس به شانزده ضلعی تبدیل شده، قرار دارد. این کتیبه به خط زیبای ثلث برجسته در زمینه‌ای از نقوش اسلیمی نوشته شده است.
گنبد میانی که از زیباترین برج‌های آرامگاهی بوده و از تزئینات بیشتری برخوردار است آرامگاه خواجه علی صفی، فرزند او جلال الدین و برادرش عمادالدین محمود قمی به تاریخ هجری قمری ۷۹۲ ذکر شده است.

معمار و گچ بر گنبدها علی بن ابی شجاع از گچ برهای معروف دوره ایلخانی است که طبقه دوم گنبد سلطانیه، بنای امامزاده خدیجه خاتون، شاهزاده احمد و سید سربخش در قم از دیگر هنرنمائی‌های این معمار است.

نمای بیرونی گنبد میانی به صورت ۱۲ ضلعی و دارای ۱۵ متر ارتفاع است گنبد را به صورت دو پوسته‌ گسسته رک طراحی شده و پوسته‌ خارجی۱۶ترک دارد و با کاشی فیروزه فام از بیرون تزئین شده و پوسته‌ داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است که تهویه هوا بین آن صورت می‌گیرد.

در قسمت مرکزی گنبد میانی ترنج بسیار زیبایی وجود دارد و سوره آل عمران و بعد به صورت ۱۲ ردیف اسامی علی و محمد گچ بری شده است و در قسمت ۱۶ ضلعی بنا آیه ۱ تا ۸ سوره دهر به خط کوفی بسیار زیبا طراحی شده و در قسمت هشت ضلعی بنا که معمولا هم نام مدفونین ذکر می‌شود اسامی خواجه علی صفی، جلال الدین و عماد الدین به سال۷۹۲ ه. ق حک شده است.

در دور تا دور بنا سوره یاسین با خط ثلث به کار رفته و طرح سکه بهار آزادی به این صورت که شش بار نام علی نوشته شده در این بنا وجود دارد لذا گنبد میانی بنای پرکاری است و با وجود نقوش اسلیمی و آیات قرآن ترکیبی از معماری ایرانی و اسلامی را داراست.

گنبد شمالی از بناهایی است که تحت عنوان پلان مرکزی می‌شناسیم و تقریبا نیم نگاهی به گنبد سلطانیه دارد و سبک آن ایلخانی است، یکی از جالب ترین قسمت‌های گنبد شمالی کتیبه سوره الرحمن که حدود ۱۳۰ متر گچ بری شده است.

ایوان‌های این گنبد از بیرون دو طاق نما دارد و از داخل هم دارای یک شمسه و مقرنس کاری شده و در قسمت ۱۶ ضلعی بنا هم الله، محمد و علی به صورت مربع در وسط کتیبه وجود دارد و از آنجایی که کتیبه مختص به اسامی مدفونین از بین رفته در این خصوص اطلاعاتی وجود ندارد.

علت ساخت گنبد ۱۶ ضلعی مخروطی بالای این بناها به دلیل محافظت در برابر باران و ساخت دو پوسته گسسته آن به منظور تلطیف و تهویه هوا و جلوگیری از رانش است.

گزارشگر : تحریریه قم نیوز