قم نيوز
: شور حسینی مردم قم در سایه شیوع کرونا همچنان پا بر جاست؛ این جا برای ابراز ارادت به سالار شهیدان هر خانه یک حسینیه است.
دوشنبه ۲۵ مرداد ۱۴۰۰ ساعت ۱۱:۴۷
کد مطلب : 99141
نگاهی به آیین های سوگواری ماه محرم در قم / از چاووشی خوانی تا مشق شمشیر
امسال هم شور حسینی مردم قم در سایه شیوع کرونا همچنان پا بر جاست؛این جا هر خانه یک حسینیه ای است برای ابراز عشق و ارادت به حضرت ابا عبدالله الحسین(ع).
مردم قم از گذشته های دور به دلیل وجود بارگاه خواهر خورشید هشتم ، مسجد مقدس جمکران، بقاع امامزادگان و حضور علما در این شهر به عنوان عاشقان و محب اهل بیت(ع) شناخته می‌شوند.
تا پیش از ویروس منحوس کرونا در ماه عزای سید و سالار شهیدان مراسم و آیین های سنتی با اجتماع عظیم در قم برپا می شد و به دلیل وجود اقوام مختلف و ملیت‌های دیگر از کشور‌های همسایه در قم، سبک عزاداری های خاصی را در گوشه گوشه شهر شاهد بودیم .
امسال اما دومین سالی است که در سایه شیوع ویروس منحوس کرونا آیین ها و سنت های عزاداری که خیل عظیم عشاق حسینی در قم را کنار هم جمع می کرد دستخوش تغییر شد.آیین هایی که ریشه در باورها و و اعتقادات عمیق مردمان کویر به سرور و سالارشهیدان دارد اما در خاطر مردمانش همواره زنده است.
در این مجال به بیان آداب و رسوم عزاداری ماه محرم در قم خواهیم پرداخت.
اولین مراسم عزاداری محرم حسینی در ایران
حسن ظاهری،کارشناس تاریخ اسلام درباره برگزاری اولین مراسم عزاداری حسینی در ایران گفت: بعد از واقعه کربلا نخستین باری که مراسم عزاداری به صورت رسمی باب شد در سال ۳۵۲ و در زمان آل بویه بود.
او ادامه داد:در این سال معزالدوله دیلمی دستور داد در روز عاشورا مردم را جمع کنند، بازار‌ها بسته و خرید و فروش متوقف شد. مردم آب نمی‌نوشیدند و خیمه بر پا کرده و به رسم عزا کرباس می‌آویختند.
این کارشناس تاریخ عنوان کرد:بعد از آل بویه، زمان سلجوقیان این مراسم کم رنگ و حتی برچیده شد. در دوره خوارزمیان و ایلخانان هم رونقی نداشت تا زمان رسمی شدن مذهب شیعه در ایران در دوران صفوی که دوران شکوه عزاداری‌ها بود. سرودن اشعار مذهبی و تعزیه باب شد تا دوره قاجار که ناصرالدین شاه خود را سخت شیفته معصومین به ویژه شهید کربلا نشان می‌داد و عزاداری‌ها با کیفیت شد و پختن غذای نذری از این دوران آغاز شد.
او گفت:با رسیدن دوران پهلوی رضا شاه علاقه‌ای به این مراسم نداشت و دستور توقف آن را داد، اما مردم به صورت پنهانی به ویژه در دهه اول محرم در خانه‌های خود اقدام به روضه خوانی می‌کردند.
عزاداری مردمان قم قدیم /سنگابخانه با کارکردی شبیه به سقاخانه
حسین صادقی،عضو بنیاد قم پژوهی و مدرس گردشگری در گفت و گو با خبرنگار ما گفت:سنگاب، کاسه بزرگ سنگی بوده که در معابر، بازار، خانه ها، اماکن عمومی و به ویژه بناهای مذهبی، جهت رفع عطش مردم، کارکردی شبیه به سقاخانه داشته است و معروف‌ترین و با سابقه‌ترین سنگاب‌خانه‌هایی که در ایام محرم در قم برپا می شد.
او افزود:سنگابخانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال ۱۳۰۰ شمسی بنیان آن گذاشته شد و مدت سی سال دوام داشت، این سنگابخانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه و سپس در محاذی گذر خان برقرار می کردند.
عضو بنیاد قم پژوهی ادامه داد:سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دسته‌ها تهیه می‌کردند و در ظرفهای مخصوص که سنگاب نام داشت، میریختند.
او بیان کرد:سنگاب‌خانه‌ها، دارای تزئیناتی از قبیل چراغ‌های الوان، کتیبه، عکس و شمایل بود و اغلب هیئت‌های عزادار، در مقابل این سنگابخانه به عزاداری و شبیه خوانی می‌پرداختند.
صادقی گفت: اغلب هیئت‌های عزاداری در مقابل این سنگابخانه به عزاداری و شبیه‌خوانی می پرداختند و پس از آنکه در سال ۱۳۲۹ شمسی میرزا محمد فخیمی ازاین محنت سرا به سرای جاویدان شتاب و در صحن مطهر حضرت معصومه (س) مدفون گشت. دیگر سنگابخانه عظمت گذشته خود را نداشت ،و کم کم از رونق افتاد .
سردم و سخنوری در تکایای قم
عضو بنیاد قم پژوهی گفت :یکی از برنامههای مهم تکایا در سراسر کشور و به‌خصوص در قم، نوحه‌خوانی بوده است. نوحه خوانان مردمانی وارسته و پاک نهاد بودند. آنان در قبال نوحه خوانی، وجهی مطالبه نمی کردند و احتمالاً در شب آخر عزاداری، کله قند، کلاه یا عبایی به عنوان تبرک به آنها می دادند و اکثراً این مقدار را قبول نکرده و میگفتند نوحه‌خوان برای رضای خدا و احیای شعائر دین می‌خواند نه برای کسب مال و منال.
او ادامه داد:سردم و سخنوری که از یادگارهای دوران صفویه است و مراسم شعرخوانی بوده که به تشکیلات تکایای قدیمی افزوده شده است. یکی از مراسم مهمی بود که خواهان بسیار داشت.
او اظهار کرد:مرشد هر تکیه، سردم را با لوازم هفده سلسله پیشکسوت، آذین بندی نموده، قرآنی با رحل بر بالای آن قرار می‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو سر زنجیر را به هم وصل می‌کرد، مسدود مینمود و در ادامه، به تفصیل وسایلی که در هر سلسله در سردم قرارمی گرفته، اشعاری که در آن خوانده می‌شود و حالتهای اجرای آن را به مرحله اجرا درمی آورد.
صادقی گفت:تکایای مشهور در قم که در آن سردم می‌بستند شامل تکیه سنگ‌سیاه ، تکیه چهارمردان، تکیه ملامحمود، تکیه یزدیها و تکیه باغ‌پنبه بود.
راهنمای تاریخ و گردشگری استان قم می‌گوید: در شهر قم تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی بسیاری وجود دارد از جمله، مدرسه حاج سید صادق روحانی، تکیه شاه خراسان، تکیه آقا سید حسن، تکیه چهل اختران، تکیه شاهزاده حمزه و چهارمردان و همچنین تکیه اشراقی، میدان میر، قلعه عموحسین و آقا حسن گل از جمله تکیه‌های قدیمی شهر هستند که قدمتی بیش از ۱۰۰ ساله دارند.
او بیان می‌کند: این تکیه‌ها مراسم خاص و ویژه‌ای دارند؛ مراسم طوق گردانی میدان میر یا دسته بزرگ چهل اختران در ظهر عاشورا و یا هیئت آقا حسین گل که به مراسمی مانند شامی پزان اقدام می‌کنند.
مراسم آیینی شامی پزان از سوی خانواده آسید حسین و با حضور اجتماع دختران و زنان برای پخت نذری انجام می شود .
بیش از سی است که مجتبی پسر آسید حسن بینایی اش را با نذر و نیاز به دست آورده است و این نذر وی پیش از کرونا هر سال با شور خاصی برپا می شد.
آیین چاووشی خوانی
پژوهشگر و راهنمای تاریخ و گردشگری در استان قم می‌گوید:از سنت‌های قدیمی مردم قم در عزاداری چاووشی خوانی است. این آیین مذهبی و سنتی برای جاودانه ماندن حادثه عاشورا بوده و مردم را از آمدن ماه محرم با خبر می‌کردند کاروانی از شهر‌ها و روستا‌ها حرکت کرده و آمدن ماه حزن و محرم را با ذکر اشعار خاص به مردم خبر می‌دادند. هیات قدیمی و مهم چهل اختران که در قم و در کشور هم جایگاه ویژه‌ای دارد هنوز به این سنت اقدام می‌کند.
او ادامه داد:عزاداری در قم به ویژه در بخش مرکزی و بافت اصلی شهر از گذشته تاکنون سبک سنتی خود را حفظ کرده است از چند روز مانده به ماه محرم مراسم سیاه پوشان تکایا و حسینیه‌ها شروع و گاهی در محله‌هایی چند تکیه و مسجد با هم مراسم را برگزار می‌کنند.
اکرم صادقی عنوان می‌کند: از یک شب مانده به ماه محرم، دسته جات عزاداری از محلات شهر به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می‌کنند و با طبل و شیپور و آهنگ، شروع ماه حزن و عزای اهل بیت (ع) را اعلام می‌کنند.
چاووشی خوانی هم مراسمی است که دسته جاتی از محله قدیمی چهل اختران به حالت نوحه خوانی، حزن آلود به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می‌کنند.
روضه‌های سنتی خاص در خانه های قدیمی قم
از دیگر شیوه‌های عزاداری خاصی که در شهر قم هنوز هم پابرجا است وجود روضه‌های سنتی در خانه‌های قدیمی در بافت تاریخی شهر قم است که هنوز در میان مردم قم جایگاه ویژه‌ای دارد.
صادقی در این باره بیان می‌کند: در شهر قم خانه‌های قدیمی وجود دارند که با وجود یک صد سال از عمر آنها هنوز هم روضه‌های سنتی با مداحی قدیمی درآن برگزار می‌شود که در کل کشور با رونق بیشتری همراه است.
او می‌افزاید: در دهه نخست محرم «خانه حاج مصطفی برقعی» و «خانه «کربلایی تقی»، «خانه صادقی‌ها» و خانه تاریخی زاد و حاج میرزا باقر روحانی تا پایان صفر به صورت «ده روزه» مراسم عزاداری دارند. بین این خانه‌های تاریخی مهم فقط خانه کربلایی تقی است که به دلیل ریزش قسمت تاریخی خانه و هزینه سنگین مرمت به سبک جدید بازسازی شده است، ولی مراسم هنوز سبک سنتی گذشته را داشته و سفره «حضرت قاسم» از مراسم ویژه و قدیمی این خانه هنوز رونق دارد.
تعزیه و طبل زنی در قم
ابوالحسن گرامی ،یکی از اعضای قم پژوهی درباره رسوم عزاداری در قم با اشاره به مراسم تعزیه‌خوانی و نمایش میدانی جریان عاشورا می‌گوید: تعزیه خوانی از گذشته تا به امروز در قم رسم بوده است در هیئت تجار در مسجد امام حسن (ع) برای نخستین بار در تاریخ قم با الگو گیری از زنجیرزنی تهران باب شد.
او ادامه داد:برپایی مراسم آیینی تعزیه خوانی در روستای کاسوا در بخش خلجستان قم از مهم‌ترین هنرهای اهالی این روستا بوده و همه ساله در مناسبتهای مذهبی، مخصوصا” ایام محرم، به شکل باشکوهی برگزار می‌شود.
طبل زنی هم در سپیده دم روز عاشورا برای با خبر کردن مردم از وجود دسته جات عزاداری در شهر به کار می‌رفت و چند نفر جلوی دسته‌ها راه افتاده و عده‌ای خاکستر و عده‌ای گلاب به روی اعضای دسته می‌پاشیدند.
او می‌افزاید: دسته روحانیون از زمان آیت الله العظمی حائری شکل گرفت وعزاداری آنها به این نحو بود که با سروپای برهنه تربت به سر مالیده و از مدرسه رضویه تا حرم مطهر به عزاداری می‌پرداختند.
برپایی دسته «چهل اختران» قم با قدمتی ۴۰۰ ساله
محسن محسنی، یک پژوهشگر تاریخ و فرهنگ قم در گفت و گو با خبرنگار ما گفت: از هیئت و دسته‌هایی که در استان قم جایگاه و قدمت تاریخی بسیاری دارد را می‌توان دسته «چهل اختران» را نام برد؛ این دسته قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و هنوز هم بین مردم قم دارای جایگاه و احترام خاصی است.
او افزود: این هیئت در روز عاشورا از بارگاهی که به «چهل اختران» شهرت دارد و در خیابان آذر که از بافت تاریخی شهر قم به شمار می‌رود و همچنین از مرقد مطهر پسر امام جواد علیه السلام که به امامزاده موسی مبرقع معروف است حرکت خود را شروع و تا حرم کریمه اهل بیت (س) ادامه می‌یابد که یک شب قبل از محرم با چاوشی خوانی به سمت حرم رفته و آغاز ماه محرم را اطلاع و به عمه سادات تسلیت می‌گویند.
به گفته محسنی، پژوهشگر عضو قم پژوهی، در دسته چهل اختران قم نظم و ترتیب خاصی وجود دارد و در صف اول دسته سادات مستقر می‌شوند و ساداتی از سراسر کشور با شال‌های سبز در این مراسم حضور می‌یابند.
او با بیان این که این دسته عزاداری، بزرگ‌ترین دسته قدیمی کشور به شمار می‌رود،گفت: صف دوم هم متعلق به بیمارانی است که برای گرفتن شفای خود از سالار شهیدان در این مراسم حضور یافته و عزاداری می‌کنند.
محسنی بیان کرد: از دیگر دسته‌های قدیمی در استان قم را می‌توان دسته و یا هیئت چهارمردان نام برد که قدمتی چند صد ساله دارد و این هیئت هنوز پابرجاست و بین مردم قم احترام خاصی دارد؛ این مسجد در دوران ستم پهلوی در سال ۱۳۲۰ تنها تکیه‌ای بود که بدون ترس اقدام به عزاداری از شب نخست محرم تا روز عاشورا می‌کرده و به سمت حرم هم دسته عزا داشتند و با خود سیاه طاق نما و دیر می‌بستند.
در شهر قم به دلیل وجود ملیت‌های مختلفی از جمله کربلایی‌ها و نجفی‌ها و همچنین افغانستانی‌ها و آذری زبانان، لر‌ها و ترک زبانان آیین‌های مختلف عزاداری در این شهر دیده می‌شود. آیین مشعل گردانی، مشق شمشیر نجفی‌ها که قدمتی ۵۰ ساله در قم دارد همچنین حجله گردانی قاسم و چل چراغ‌های حسینیه کربلایی‌ها به همراه مراسم طویریج و خیمه سوزی از دیگر مراسم و سبک عزاداری است افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها هم با سبک زیبای عزاداری خود به غنای عزاداری شهر قم شور و حال خاصی می دادند.
آیین مشعل گردانی نجفی‌های مقیم قم
همه ساله نجفی های مقیم قم در شب هشتم، نهم و دهم محرم الحرام دسته طبال و مشعل گردانی سنتی خود که یادآور آتش افتادن به خیمه های اباعبدلله حسین علیه السلام است را از مسجد نجفی‌های بازار گذر خان حرکت داده و به سمت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) می روند تا در این آستانه مقدسه عرض تسلیت این ایام را به کریمه اهل بیت(ع) داشته باشند.
مشق شمشیر
«مشق شمشیر» آیین سنتی عزاداری اهالی نجف اشرف است که روایت کننده آن است که در شب عاشورای حسینی، حبیب ابن مظاهر اسدی برای آرام کردن حضرت زینب کبری(س) به همراه حضرت اباالفضل عباس(ع) و یارانی که برای دفاع از دین و امامشان مانده بودند به سمت خیمه‌گاه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) رفتند.
حبیب ابن مظاهر فریاد زد: «ای گروه بانوان و حرم‌های رسول خدا(ص) این شمشیرهای جوانمردان شماست که سوگند یاد کرده‌اند در غلاف نکنند مگر اینکه گردن دشمنان را بزنند و این نیزه‌های جوانان شماست که قسم خورده‌اند به زمین نیفکنند مگر اینکه به سینه‌های دشمن فرو کنند». در دهه اول محرم الحرام و تا شب هشتم، نجفی‌های مقیم قم با حرکت دسته مشق شمشیر به سمت حرم حضرت فاطمه معصومه(س) به عزاداری می‌پردازند.
ثبت ملی شدن آیین های تعزیه روستای کاسوا و چاووشی خوانی روستای نویس
ارجمندی ،مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم در گفت و گو با خبرنگار ما با اشاره به ثبت ملی شدن آیین های تعزیه روستای کاسوا و چاووشی خوانی روستای نویس گفت: چاوشی آواز مخصوص بدرقه یا استقبال از زائران اماکن متبرکه است، رسم چاووشی‌خوانی برای زائرین کربلا یا مشهد از دوره صفویان و قاجاریان مرسوم بوده که در حال حاضر در استان قم به ویژه در روستای نویس هنوز اجرا می‌گردد.
او با بیان این که تعزیه از جمله هنرهای نمایشی است که ریشه در آیین‌ها و مراسم آیینی محرم دارد، ادامه داد: تاریخچه تعزیه در قم بسیار طولانی است و تعزیه شهرستان قم و تعزیه روستای‌نویس در استان در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.
ارجمندی با اشاره به این که تعزیه روستای کاسوا یکی از قدیمی‌ترین تعزیه‌ها در استان و به ثبت ملی نیز رسیده است ادامه داد: تا پیش از کرونا هر سال در دهه اول ماه محرم هزاران نفر برای دیدن تعزیه به این روستا سفر می‌کردند؛ این مراسم از ابتدای ماه محرم شروع می‌شد و در ۱۰ شب ادامه پیدا می کرد.
انتهای پیام/ 106
تگ ها
آخرین عناوین
پربینندهترین
